آیه « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ » درباره ی امیر مومنان (علیه السلام) نازل شده است «بخش اول»
چهارشنبه, ۱۱ شهریور ۱۳۹۴، ۰۶:۰۹ ب.ظ
اعتقاد ابو اسحاق ثعلبی به نزول آیه در حق امیر مومنان علیه السلام
نویسنده: مقداد علوی
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی
از فضایلی که تنها و تنها مختص امیرالمومنین علیه السلام بوده و هیچکس در
آن شریک نیست ، فضیلت خوابیدن در بستر پیامبر برای نجات جان ایشان و انجام
امر هجرت می باشد . تاریخ نشان می دهد که هیچکس لیاقت این امر را نداشته
است مگر امیرالمومنین علیه السلام . زیرا پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و
آله و سلم ) که بنابر نص صریح قرآن : ( ما ینطق عن الهوی ) ، تنها به ایشان
فرمودند که در بستر من بخواب تا من هجرت کنم !
قطعا
اگر کسی لیاقتش بیشتر از امیرالمومنین علیه السلام بود و فاضل تر از ایشان
بر این امر بود ، پیامبر او را انتخاب می نمود . چرا که عقلا تقدیم مفضول
بر افضل مردود است . ( اگرچه این قاعده واضح عقلانی را بسیاری از مخالفان و
مدعیان محبت علوی قبول ندارند! )
در پی این اقدام شجاعانه ی حضرت علی (علیه السلام) ، آیه ای از قرآن ( بقره : 207 ) در وصف عمل ایشان نازل گردید:
" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ "
(و از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مىفروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است )
در
این سلسله مقالات ، به بررسی شأن نزول این آیه از نگاه مفسران اهل سنت
پرداخته ، و به شبهات پیرامون آن پاسخ می دهیم . شاید این قلیل بتواند قطره
ای از بحر لا یتناهی فضایل امیرالمومنین علیه السلام را به رخ مخالفان
بکشد .
*************
زمانی
که امر خداوند بر این قرار گرفت که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم
از مکه به مدینه هجرت نمایند ، و در عین حال مشرکان و کفار مکه تصمیم به
قتل پیامبر گرفتند تا از 40 قبیله آمده و ایشان را بکشند ، پیامبر اکرم صلی
الله علیه و آله وسلم به امیرالمومنین علیه السلام فرمودند که در بستر
ایشان بخوابند تا پیامبر به دور از چشمان مشرکان ، هجرت خود را آغاز نمایند
. امیرالمومنین علیه السلام با خوابیدن در بستر حضرت رسول صلی الله علیه و
آله وسلم ، هجرت بزرگ ایشان را که بعدها مبداء تاریخ اسلامی گردید ، میسر
گردانید . در اینجا بود که آیه ی 207 از سوره ی بقره در شأن وی نازل گردید .
ما
در اینجا به نام تنها یکی از مفسران معروف اهل سنت اشاره می کنیم که قائل
به نزول آیه ی مذکور در شأن امیرالمومنین علیه السلام هستند ، و او کسی
نیست جز ثعلبی .
ثعلبی
که برخی وی را " امام المفسرین " می دانند و دیگری وی را با الفاظی مانند
"شیخ التفسیر ، حافظ ، علامه ، امام" توثیق نموده است ودیگری او را " اوحد
زمانه فی علم القرآن ، صحیح النقل ، موثوق به " می داند ؛ در تفسیر خود "
الکشف و البیان " چنین می گوید :
" وقال
الثعلبی : ورأیت فی الکتب إن رسول الله لما أراد الهجرة خَلف علی بن أبی
طالب بمکة لقضاء دیونه ورد الودایع التی کانت عنده فأمره لیلة خرج إلى
الغار وقد أحاط المشرکون بالدار أن ینام على فراشه وقال له : ( إتشح
ببردی الحضرمی الأخضر ، ونم على فراشی ، فإنّه لا یخلص إلیک منهم مکروه
إنشاء الله ، ففعل ذلک علیٌ ، فأوحى الله تعالى إلى جبرئیل ومیکائیل إنی قد
آخیت بینکما وجعلت عمر أحدکما أطول من عمر الأخر فأیکما یؤثر صاحبه
بالبقاء والحیاة ؟ فإختار کلاهما الحیاة فأوحى الله تعالى إلیهما : أفلا
کنتما مثل علی بن أبی طالب ج آخیت بینه وبین محمّد فبات على فراشه ( یفدیه )
نفسه ویؤثره بالحیاة ، إهبطا إلى الأرض فاحفظاه من عدوه ، فنزلا فکان
جبرئیل عند رأس علی ومیکائیل عند رجلیه ، وجبرئیل ینادی : بخ بخ من مثلک یا
بن أبی طالب ، فنادى الله عزّ وجلّ الملائکة وأنزل الله على رسوله وهو
متوجه إلى المدینة فی شأن علی ج ( ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات
الله ) . "
( ثعلبی
می گوید : در کتب اینگونه دیدم که وقتی رسول الله – صلی الله علیه و آله
وسلم – اراده هجرت نمودند ، على (ع) را در مکه به جاى خویش قرار داد تا
قرضهاى او را بپردازد و امانتهایى که در نزدش بود به مردم بازگرداند.
پس
پیامبر ، امیرالمومنین علیه السلام را در شبی که می خواستند به غار بروند و
مشرکان خانه ایشان را محاصره کرده بودند ، فرمودند : پارچه سبز رنگ را بر
خود بکش و در بستر من بخواب . که ان شاء الله از آنان آزاری به تو نمی رسد .
پس علی علیه السلام نیز چنین نمودند .
در
این هنگام خداى متعال به جبرئیل و میکائیل فرمود: من شما را به برادرى
یکدیگر درآوردم و عمر یکى را از دیگر طولانیتر نمودم. حال کدامیک از شما
زندگى دیگرى را بر زندگى خود ترجیح مىدهد؟
هر
یک از آنان زنده ماندن خود را برگزید. آن گاه خدا به آنان وحى نمود: چرا
شما مانند على بن ابى طالب نیستید؟ من او را با محمّد (ص) برادر نمودم و او
در بستر محمّد (ص) خوابید و جان خود را به خاطر او به خطر افکند و زندگى
او را بر زندگى خویش ترجیح داد؛ اکنون به زمین فرود آیید و او را از گزند
دشمن حفظ کنید. آن دو فرشته به زمین فرود آمدند، جبرئیل بالاى سر على و
میکائیل پایین پاى او ایستاد. آنگاه جبرئیل گفت: خوشا به حال کسانى چون تو
اى فرزند ابو طالب! که خداى متعال در برابر فرشتگان به تو مباهات مىکند.
پس خداوند ملائکه را خواند و بر رسولش که در راه مدینه بود آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " را در شان علی علیه السلام نازل نمود . )
ثعلبی در ادامه می گوید :
" قال ابن عبّاس : نزلت فی علی بن أبی طالب حین هرب النبیّ من المشرکین إلى الغار مع أبی بکرالصدیق ونام علیَّ على فراش النبیّ . "
( ابن
عباس می گوید : آیه مذکور در شان علی بن ابیطالب نازل شد وقتی پیامبر به
همراه پیامبر از مشرکین فرار می کردند تا به غار بروند و علی بن ابیطالب در
بستر پیامبر خوابید )
( الکشف
والبیان (تفسیر الثعلبی ) ، ج 2 ص 125 - 126 ، اسم المؤلف: أبو إسحاق أحمد
بن محمد بن إبراهیم الثعلبی النیسابوری ، دار النشر : دار إحیاء التراث
العربی - بیروت - لبنان - 1422هـ-2002م ، الطبعة : الأولى ، تحقیق : الإمام
أبی محمد بن عاشور ، مراجعة وتدقیق الأستاذ نظیر الساعدی )
ابن
اثیر جزری نیز در " اسد الغابه " در ذکر فضایل امیرالمومنین علیه السلام ،
دقیقا همین کلام ثعلبی را بدون خدشه در سند و یا متن آن نقل می کند .
( أسد
الغابة فی معرفة الصحابة ، ج 4 ص 133 ، اسم المؤلف: عز الدین بن الأثیر
أبی الحسن علی بن محمد الجزری ، دار النشر : دار إحیاء التراث العربی -
بیروت / لبنان - 1417 هـ - 1996 م ، الطبعة : الأولى ، تحقیق : عادل أحمد
الرفاعی )
( أسد
الغابة فی معرفة الصحابة ، ج 4 ص 25 ، اسم المؤلف: عز الدین بن الأثیر أبی
الحسن علی بن محمد الجزری ، دار النشر : دار الکتاب العربی - بیروت /
لبنان )
العبد الاحقر – مقداد العلوی
