آیه « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ » درباره ی امیر مومنان (علیه السلام) نازل شده است «بخش دوم»
چهارشنبه, ۱۱ شهریور ۱۳۹۴، ۰۶:۱۱ ب.ظ
شأن نزول آیه در بیش از 20 کتاب اهل سنت!
نویسنده: مقداد علوی
بسم الله الرحمن الرحیم
مخالفین
و معاندین وقتی به این فضیلت بزرگ برای امیر المومنین علیه السلام رسیدند ،
نزول آیه ی مزبور در شأن ایشان را منکر شده و نقل ثعلبی را تخطئه نمودند .
غافل از این که ثعلبی تنها عالم سنّی نیست که گفته این آیه در شأن حضرت
نازل شده است . اکنون به منابع دیگری در بیان نزول آیه فوق در شان
امیرالمومنین علیه السلام اشاره می کنیم . توجه کنید که اگر می خواستیم نام
همه ی علمای اهل سنت را بیاوریم ، این مقاله تبدیل به کتابی قطور می شد !
1- ابن ابی الحدید معتزلی شافعی در " شرح نهج البلاغه " از قول جعفر اسکافی ( کسی که ذهبی وی را با الفاظ علامه ، متکلم ، اعجوبه فی الذکاء مدح می کند ) چنین می گوید :
" قال
شیخنا أبو جعفر رحمه الله : هذا فرق غیر مؤثر ، لأنه قد ثبت بالتواتر حدیث
الفراش ، فلا فرق بینهم وبین ما ذکر فی نص الکتاب ، ولا یجحده إلا مجنون
أو غیر مخالط لأهل الملة .... وقد روى المفسرون کلهم أن قول الله تعالى : '
ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله ' ، أنزلت فی علی علیه السلام
لیلة المبیت على الفراش "
( شیخ
ما ، ابوجعفر اسکافی چنین می گوید : داستان در بستر رسول اکرم (ص) خوابیدن
حضرت على به تواتر ثابت شده و جز دیوانه یا بى دین آنرا انکار نمىکند و
همه مفسرین روایت نمودهاند که آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی
تا آخر آیه در شب خوابیدن حضرت على (ع) جاى حضرت رسول (ص) و در باره على (ع) نازل شده است. )
( شرح
نهج البلاغة ، ج13 ص 158 ،اسم المؤلف: أبو حامد عز الدین بن هبة الله بن
محمد بن محمد بن أبی الحدید المدائنی الوفاة: 655 هـ ، دار النشر : دار
الکتب العلمیة - بیروت / لبنان - 1418هـ - 1998م ، الطبعة : الأولى ، تحقیق
: محمد عبد الکریم النمری )
2- سبط ابن جوزی حنفی ( کسی که ذهبی او را الفاظی مانند علامه ، مورخ ، شیخ ، عالم متقن ، امام ، علامه فی التاریخ و السیر توثیق نموده است
) در کتاب " تذکره خواص الامه " در ذکر فضایل علی بن ابی طالب علیه السلام
، روایت خوابیدن امیرالمومنین علیه السلام در بستر پیامبر را از قول احمد
بن حنبل نقل کرده و شان نزول آن را از قول ثعلبی بیان می کند .
(
تذکرة الخواص ، ص 34 – 35 ، اسم المؤلف: یوسف بن قزعلی بن عبدالله
البغدادی الحنفی ، سبط ابوالفرج ابن الجوزی الوفاة: 654 هـ ، دار النشر :
مکتبه نینوی الحدیثه )
سبط
ابن جوزی در کتابش ص 200 ( در ترجمه امام حسن مجتبی علیه السلام – ذکر ما
جری له بعد وفاة امیرالمومنین علیه السلام ) از قول امام حسن علیه السلام
چنین می گوید :
" بات
أمیر المؤمنین یحرس رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم من المشرکین، و
فداه بنفسه لیلة الهجرة حتى أنزل اللَّه فیه: (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ
یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ ) "
(در
شب هجرت، أمیر المؤمنین (ع) جان خود را فداى رسول خدا نمود و شر مشرکین را
از سر حضرت بر طرف نمود و خداوند هم این آیه را در شأن او نازل فرمود: وَ
مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه )
3- ابو حامد غزالی در " احیاء علوم الدین " چنین می گوید :
" وبات
علی کرم الله وجهه على فراش رسول الله ص فأوحى الله تعالى إلى جبریل
ومیکائیل علیهما السلام إنی آخیت بینکما وجعلت عمر أحدکما أطول من عمر
الآخر فأیکما یؤثر صاحبه بالحیاة فاختارا کلاهما الحیاة وأحباها فأوحى الله
عز وجل إلیهما أفلا کنتما مثل علی بن أبی طالب آخیت بینه وبین نبیی محمد ص
فبات على فراشه یفدیه بنفسه ویؤثره بالحیاة اهبطا إلى الأرض فاحفظاه من
عدوه فکان جبریل عند رأسه ومیکائیل عند رجلیه وجبریل علیه السلام یقول بخ
بخ من مثلک یا ابن أبی طالب والله تعالى یباهی بک الملائکة فأنزل الله
تعالى ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رءوف بالعباد "
( علی
– علیه السلام در بستر رسول الله خوابید و خداى متعال به جبرئیل و میکائیل
فرمود: من شما را به برادرى یکدیگر درآوردم و عمر یکى را از دیگر طولانیتر
نمودم. حال کدامیک از شما زندگى دیگرى را بر زندگى خود ترجیح مىدهد؟ هر
یک از آنان زنده ماندن خود را برگزید.
آن
گاه خدا به آنان وحى نمود: چرا شما مانند على بن ابى طالب نیستید؟ من او
را با محمّد (ص) برادر نمودم و او در بستر محمّد (ص) خوابید و جان خود را
به خاطر او به خطر افکند و زندگى او را بر زندگى خویش ترجیح داد؛ اکنون به
زمین فرود آیید و او را از گزند دشمن حفظ کنید. آن دو فرشته به زمین فرود
آمدند، جبرئیل بالاى سر على و میکائیل پایین پاى او ایستاد. آنگاه جبرئیل
گفت: خوشا به حال کسانى چون تو اى فرزند ابو طالب! که خداى متعال در برابر
فرشتگان به تو مباهات مىکند.
پس خداوند آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " را در شان علی علیه السلام نازل نمود . )
( إحیاء علوم الدین ، ج 3 ص 258 ،اسم المؤلف: محمد بن محمد الغزالی أبو حامد الوفاة: 505 ، دار النشر : دار االمعرفة - بیروت )
عاصمی مکی شافعی نیز در " سمط النجوم العوالی " نیز سخن غزالی را بیان نموده است و در آن مناقشه نکرده است .
( سمط
النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی ، ج 1 ص 344 - 345 ، اسم
المؤلف: عبد الملک بن حسین بن عبد الملک الشافعی العاصمی المکی الوفاة:
1111هـ ، دار النشر : دار الکتب العلمیة - بیروت - 1419هـ- 1998م ، تحقیق :
عادل أحمد عبد الموجود- علی محمد معوض )
ابن صباغ مالکی در " الفصول المهمه فی معرفه الائمه " ج 1 ص 293 – 294 نیز همین کلام غزالی را نقل قول نموده است .
ابن الدمشقی در " جواهر المطالب " ج 1 ص 219 نیز همین کلام غزالی را نقل قول نموده است .
4- ابوعلی محسن بن علی تنوخی در " المستجاد من فعلات الاجواد " چنین می گوید :
" روی
أن علی بن أبی طالب رضی الله عنه نام على فراش النبی ص لما اجتمعت قریش
على قتله یفدیه بنفسه، فأوحى الله تعالى إلى جبریل ومیکائیل إنی قد آخیت
بینکما وجعلت عمر أحدکما أطول من عمر صاحبه، ولکما الخیار فأیکما یؤثر
صاحبه بالحیاة، فأحب کل کمال الحیاة واختارها، فأوحى الله تعالى إلیهما:
أفلا کنتما مثل علی بن أبی طالب آخیت بینه وبین نبیی محمد وقد نزل على
فراشه ونام علیه علی " یفدیه بنفسه ویؤثره " بالحیاة، اهبطا إلى الأرض
فاحفظاه من عدوه فکان جبریل عن رأسه ومیکائیل عند رجلیه، وجبریل ینادی بخٍ
بخٍ، من مثلک یا ابن أبی طالب یباهی الله بک الملائکة، فأنزل الله تعالى: (
ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضاة الله). "
( روایت
شده است که علی بن ابی طالب در بستر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم
خوابید زمانی که قریش تصمیم به قتل پیامبر داشتند و او ( علی بن ابی طالب )
جان خود را در معرض آن قرار داد . و خداى متعال به جبرئیل و میکائیل
فرمود: من شما را به برادرى یکدیگر درآوردم و عمر یکى را از دیگر طولانیتر
نمودم. حال کدامیک از شما زندگى دیگرى را بر زندگى خود ترجیح مىدهد؟ هر یک
از آنان زنده ماندن خود را برگزید.
آن
گاه خدا به آنان وحى نمود: چرا شما مانند على بن ابى طالب نیستید؟ من او
را با محمّد (ص) برادر نمودم و او در بستر محمّد (ص) خوابید و جان خود را
به خاطر او به خطر افکند و زندگى او را بر زندگى خویش ترجیح داد؛ اکنون به
زمین فرود آیید و او را از گزند دشمن حفظ کنید. آن دو فرشته به زمین فرود
آمدند، جبرئیل بالاى سر على و میکائیل پایین پاى او ایستاد. آنگاه جبرئیل
گفت: خوشا به حال کسانى چون تو اى فرزند ابو طالب! که خداى متعال در برابر
فرشتگان به تو مباهات مىکند.
پس خداوند آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " را در شان علی علیه السلام نازل نمود . )
( المستجاد من فعلات الأجواد ، ج1 ص 1 ، اسم المؤلف: أبو علی المحسن بن علی التنوخی (المتوفى : 384هـ) الوفاة: 384 )
تنوخی در ابتدای کتاب خود چنین می گوید :
" .... فإنک
طلبت منی أن أجمع لک من أخبار الأجواد أجودها، ومن فعالات الکرام أسناها
وارشدها، فاستخرت الله فی المقال، وتخیرت من ذلک ما سنح لی فی الحال، مما
أحسبه یستفز القارئ والسامع، ویقع منه أرفع المواقع .... "
وی صراحت دارد که در کتاب خود از میان اخبار حسن ، بهترین آنها را بیان کند تا خواننده از خواندن آن فیض ببرد .
ابن حجه حموی در " ثمرات الاوراق " ص 303 نیز همین کلام تنوخی را نقل قول کرده است .
5- ابن عساکر شافعی در " تاریخ مدینه دمشق " به سند خود دو روایت از ابن عباس " حبر امت " نقل می کند.
" عن
ابن عباس قال بات علی لیلة خرج رسول الله ص إلى المشرکین على فراشه لیعمی
على قریش وفیه نزلت هذه الایة ( ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله )
عن
عبد الله بن عباس أنه سمعه یقول أنام رسول الله ص علیا على فراشه لیلة
انطلق إلى الغار فجاء أبو بکر یطلب رسول الله ص فأخبره علی أنه قد انطلق
فاتبعه أبو بکر وباتت قریش تنظر علیا وجعلوا یدمونه فلما أصبحوا إذا هم
بعلی فقالوا أین محمد قال لا علم لی به فقالوا قد أنکرنا تضررک کنا نرمی
محمدا فلا یتضرر وأنت تضرر وفیه نزلت هذه الایة ( ومن الناس من یشری نفسه
ابتغاء مرضات الله ) "
متن
هر دو روایت متضمن این است که امیرالمومنین علیه السلام در لیله الهرجه
بجای پیامبر در بستر خوابیدند و خداوند نیز در شان ایشان آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " را نازل کرد .
( تاریخ
مدینة دمشق وذکر فضلها وتسمیة من حلها من الأماثل ، ج 42 ص 67 - 68 ،اسم
المؤلف: أبی القاسم علی بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله الشافعی الوفاة:
571 ، دار النشر : دار الفکر - بیروت - 1995 ، تحقیق : محب الدین أبی سعید
عمر بن غرامة العمری )
6- فخر رازی شافعی در تفسیر " مفاتیح الغیب " در شان نزول این آیه چنین می گوید :
" نزلت
فی علی بن أبی طالب بات على فراش رسول الله ص لیلة خروجه إلى الغار ،
ویروى أنه لما نام على فراشه قام جبریل علیه السلام عند رأسه ، ومیکائیل
عند رجلیه ، وجبریل ینادی : بخ بخ من مثلک یا ابن أبی طالب یباهی الله بک
الملائکة ونزلت الآیة "
(
آیه فوق در شان علی بن ابیطالب نازل شد زمانی که وی در شب هجرت و خروج به
غار در بستر رسول الله خوابید . و روایت شده است که وقتی علی بن ابیطالب در
بستر پیامبر خوابید ، جبرئیل در بالای سر ایشان و میکائیل پایین پای ایشان
آمدند و جبرئیل ندا داد : خوشا به حال کسانى چون تو اى فرزند ابو طالب! که خداى متعال در برابر فرشتگان به تو مباهات مىکند.
پس خداوند آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " را در شان علی علیه السلام نازل نمود . )
( التفسیر
الکبیر أو مفاتیح الغیب ، ج 5 ص 174 ، اسم المؤلف: فخر الدین محمد بن عمر
التمیمی الرازی الشافعی الوفاة: 604 ، دار النشر : دار الکتب العلمیة -
بیروت - 1421هـ - 2000م ، الطبعة : الأولى )
رازی بعد از نقل اقوال مختلف در شان نزول این آیه ( 3 مورد ) شان نزول این آیه برای امیرالمومنین علیه السلام را رد ننموده است .
7- حاکم حسکانی حنفی ( کسی که ذهبی او را با الفاظ حاکم ، حافظ ، شیخ متقن ، ذو عنایه تامه بعلم الحدیث ، امام ، محدث توثیق نموده و ستوده است ) در کتاب " شواهد التنزیل " شان نزول این آیه را به 5 سند آورده است .
( شواهد
التنزیل لقواعد التفضیل ، ج 1 ص 123 - 132 ، اسم المؤلف: عبیدا لله بن
احمد الحسکانی الحنفی الوفاة: قرن 5 ، دار النشر : مؤسسة الطبع والنشر
التابعة لوزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی- مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة
- 1411 - 1990 م ، الطبعة : الأولى ، تحقیق : الشیخ محمد باقر المحمودی )
8- خوارزمی حنفی ( کسی که ذهبی وی را با الفاظ علامه ، ادیب ، فاضل ، بارع ، ستوده است ) در " المناقب " ص 126 چنین می گوید :
" قال
ابن عباس : وشرى نفسه فلبس ثوب النبی صلى الله علیه وآله ثم نام مکانه ،
قال : وکان المشرکون یرمون انه رسول الله صلى الله علیه وآله ، فجاء أبو
بکر وعلی علیه السلام نائم وأبو بکر یحسب أنه رسول الله صلى الله علیه وآله
قال : فقال له علی علیه السلام : ان نبی الله قد انطلق نحو بئر أم میمون
فأدرکه قال فانطلق أبو بکر فدخل معه الغار . "
( ابن
عباس می گوید : و علی بن ابیطالب نفس خود را فروخت و لباس پیامبر را به تن
کرد و در جای وی خوابید . وی می گوید : مشرکان وی را سنگ می زدند به این
خیال که وی پیامبر است . پس ابوبکر آمد وقتی علی خواب بود و ابوبکر فکر کرد
که او پیامبر است . علی علیه السلام فرمود : پیامبر به سمت دره ام میمون
رفته است پس به سوی او برو . ابوبکر نیز نزد پیامبر رفت و با وی داخل غار
شد )
9- ابن سبع مغربی در " شفاء الصدور " در بیان شجاعت امیرالمومنین علیه السلام چنین می گوید :
" إن
علماء العرب أجمعوا على أن نوم علی ( ع ) على فراش رسول الله أفضل من
خروجه معه ، وذلک أنه وطن نفسه على مفاداته لرسول الله وآثر حیاته على
حیاته وأظهر شجاعته بین أقرانه "
( اجماع
علمای عرب بر این است که خوابیدن علی بن ابی طالب علیه السلام در بستر
پیامبر از خروج با وی ( برای هجرت ) بالاتر و ارزشمند تر بوده است . زیرا
که وی نفس خویش را برای رسول الله قربانی کردن و زندگی خود را بر زندگی
پیامبر ایثار کرد و شجاعت خود را در بین اقران خویش نشان داد . )
وی بعد از بیان این مطلب ، روایت احمد بن حنبل در " فضائل الصحابه " را بیان می کند .
10- علامه حموینی به نقل از " تفسیر اللوامع " ج 2 ص 377 چنین می گوید :
"
روى عن علی بن الحسین : إن أول من شرى نفسه ابتغاء رضوان الله وأنشد عند
مبیته على فراشه وقیت بنفسی خیر من وطئ الحصى علی بن أبی طالب ( ع ) "
( از
علی بن الحسین علیه السلام روایت شده است که : اولین کسی که نفس خود را
برای رضای خداوند فروخت و در شبی که بجای پیامبر در بستر ایشان خوابید و
سرود : جان خود را برای بهترین کسی که که بر روی زمین پدید آمده سپر قرار
دادم ، همانا علی بن ابیطالب علیه السلام بود . )
11- آلوسی در " روح المعانی " در تفسیر آیه " النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " چنین می گوید :
" وقال
الإمامیة وبعض منا : إنها نزلت فی علی کرم الله تعالى وجهه حین أستخلفه
النبی صلى الله تعالى علیه وسلم على فراشه بمکة لما خرج إلى الغار "
( مذهب
شیعه امامیه و گروهی از ما اهل سنت می گویند که این آیه در شان علی بن
ابیطالب نازل شد وقتی پیامبر وی را در بستر خود در مکه قرار داد وقتی (
برای هجرت ) به سمت غار رفت )
( روح
المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی ، ج 2 ص 97 ،اسم
المؤلف: العلامة أبی الفضل شهاب الدین السید محمود الألوسی البغدادی
الوفاة: 1270هـ ، دار النشر : دار إحیاء التراث العربی – بیروت )
12- حلبی در " السیره الحلبیه " چنین می گوید :
" (
ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله ) الآیة وتقدم أنه قیل إنها
نزلت فی علی کرم الله وجهه لما نام على فراشة ص لیلة ذهابة إلى الغار "
( آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " قبلا بیان شده که گفته شده است که این آیه در شان علی بین ابیطالب نازل شده وقتی وی در بستر پیامبر خوابید در شبی که به غار می رفت )
( السیرة
الحلبیة فی سیرة الأمین المأمون ، ج 3ص 161 ، اسم المؤلف: علی بن برهان
الدین الحلبی الوفاة: 1044 ، دار النشر : دار المعرفة - بیروت – 1400 )
جالب
است که حلبی ، روایت ثعلبی در مورد شان نزول آیه مذکور را در ج 2 ص
192بیان کرده و بیان می کند که ابن تیمیه این روایت را رد نموده است . و
همگان می دانند که دشمنی ابن تیمیه با احادیث فضایل اهل بیت علیهم السلام
چگونه دشمنی دارد !!!
13- قسطلانی در " المواهب اللدنیه " به نقل از " تفسیر اللوامع " ج 2 ص 377 چنین می گوید :
" فلما
کان اللیل اجتمعوا على بابه یرصدونه حتى ینام فیثبوا علیه فأمر علیا فنام
مکانه وتغطى ببرد أخضر ، فکان أول من شرى وفی ذلک یقول : وقیت بنفسی خیر من
وطئ الحصى "
( وقتی
شب شد ، قریش پشت در خانه پیامبر مراقب بودند تا ایشان بخوابد و به وی
حمله کنند . پس پیامبر به علی بن ابیطالب امر نمودند تا بجای ایشان بخوابد و
پارچه سبز بر روی خود بکشد . پس اولین کسی که نفس خود را فروخت همانا وی
بود و در این مورد سرود : جان خود را برای بهترین کسی که که بر روی زمین
پدید آمده سپر قرار دادم )
14- زینی دحلان در " السیره النبویه " ج 1 ص 159 بعد از بیان تفصیل روایات در مورد واقعه لیله المبیت ، چنین می گوید :
" فکان علی رضی الله عنه أول من شرى نفسه ابتغاء مرضات الله "
( علی بن ابیطالب اولین کسی بود که نفس خویش را برای رضا خدا فروخت )
15- غیاث الدین خواند میر در کتاب " حبیب السیر " ج 2 ص 11 چنین می گوید :
" نزول آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " در شان علی بن ابی طالب وقتی بجای پیامبر در بستر وی خوابید در بسیاری از کتب تاریخ و سیر آمده است "
در
توثیق خواند میر همین کفایت می کند که دهلوی ( صاحب تحفه اثنی عشریه ) در
کتابش ص 421 بیان می کند که کتاب وی از معتبرترین کتاب تاریخی اهل سنت است .
16- مقریزی در " امتاع الاسماع " ج 1 ص 57 چنین می گوید :
" فلما
کان العتمة اجتمعوا على باب رسول الله صلى الله علیه وسلم یرصدونه حتى
ینام فیثبون علیه . فلما رآهم صلى الله علیه وسلم أمر علیا بن أبی طالب رضی
الله عنه أن ینام على فراشه ویتشح ببرده الحضرمی الأخضر ، وأن یؤدی ما
عنده من الودائع والأمانات ونحو ذلک . فقام علی مقامه علیه السلام وغطی
ببرد أخضر ، فکان أول من شرى نفسه وفیه نزلت : ( ومن الناس من یشری نفسه
ابتغاء مرضاة الله ) "
( وقتی
شب شد ، قریش پشت منزل پیامبر جمع شدند و مراقب بودند تا ایشان بخوابند و
بر ایشان حمله کنند . وقتی پیامبر ایشان را دید ، علی بن ابیطالب را امر
کردند تا در بستر ایشان بخوابد و خودش را با پارچه سبز بپوشاند و اینکه
امانات و ودایع ایشان را تحویل دهد . پس علی علیه السلام در جای ایشان
خوابید و پارچه سبز به روی خود کشید . و او اولین کسی بود که نفس خویش را
در راه خدا فروخت و آیه " ومن النّاس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله " در
شان وی نازل شد )
با
وجود این همه مدارک و منابع و تصریحات علمای اهل سنت ، از مفسر و مورخ و
محدث ، آیا باز هم می توان ادعا کرد که نزول آیه ی مزبور در شأن امیر
المومنین علی (علیه السلام) نبوده است ؟!
العبد الاحقر – مقداد العلوی
